რატომ ჩილე ? იმიტომ, რომ ჩილე ლათინური ამერიკის საუკეთესო ქვეყანაა, რომელიც მათ შორის გამოირჩევა თავისი განვითარების მაღალი დონით, სტაბილურობით და პროგნოზირებადიც გახდა უკვე. ანუ თუკი ადამაინს ამ ქვეყანასთან მიმართებით რაიმე მიზნები აქვს, შეუძლია გათვალოს დაახლოებით რას უნდა მოელოდეს. ჩილე სამხრეთ ამერიკაში მდებაროებს და გარშემო, ესპანურენოვანი ქვეყნები აკრავს, ისიც ესპანური კოლონილიზმის შედეგია და შესაბამისად მის მეზობელ სახემწიფოებთან ბევრი საერთო აქვს, მისი მდებარეობით და შესაძლებლობებით ის მსოფლიო გეოპოლიტიკაში გადამწყვეტ როლს, ნამდვილად ვერ თამაშობს, თუმცა ერთხელ კი მოუწია მცირე როლის შესრულება, რეგიონის მასშტაბით კი ის ნებისმიერ შემთხვევაში ანგარიშგსაწევი ძალაა და კიდეც იყენებს თავის მნიშვნეობას. ჩილეს მოსახლეობა 17.3 მლნ-ს შეადგენს, ის ამ მაჩვენებლით სამხრეთ ამერიკაში მე -6 -ე ადგილზე დგას, მისი ფართობი 756 ათასი კვ/კმ-ია და ამ მაჩვენებლით სამხრეთ ამერიკაში მე - 7 - ე ადგილზე დგას. ჩილე მთლიანი შიდა პროდუქტი 410.277 მლრდ არის.
ჩილეს მოსახეობა გამოირჩევა თავისი, ჰომოგენურობით, აქ მოსახლეობის 95 %, ევროპელების და მეტისების შთამომავლებია, დანარჩენი ინდიელები არიან, რომელთა 93 % მაპუჩეები არიან, 5 % აიამარა, ხოლო 2 % რაპანუი.
ჩილეში სახელმწიფო ენა ესპანურია, თვითონ ჩილელები კასტელანოს ეძახიან, ( რადგან ესპანური კასტილიიდან არის აღებული, როგორც ქართულის წმინდა ვარიანტად განიხილება ქართლური ვარიანტი). თუმცა ჩილეურ ესპანურს ბევრი აქვს შენარევები, ადგილობრივი ენებიდან, ასევე სხვა ქვეყენბიდან შემოსული კოლინისტების ენებიდან, ძირითადად იდიომური წარმოანქმენბსი სახით, ასევე განსხვდები ზოგიერთი ფონემის გამოთქმაც და სიტყვებისაც.
ჩილეს რელიგიურ ცხოვრებაში, კათოლიციზმი მბრძანებლობს, ქვეყანაში 1925 წლიდან სახელმწიფო და რელიგია ერთმანეთშ გამოეყო, თუმცა ეკლესია დღემდე ინარჩუნებს ძლიერ პოზიციას, მოსახლეობის 70 % რომაულ კათოლიციზმს მისდევს, 15 % პროტესტანტია, 8.3 % თავს აგნოსტიკად და ათეისტად ნათლავს :). დანარჩენები გაურკვეველია.
ჩილეს განვითარებულობაზე ყველა საერთაშორისო ინდექსი მეტყველებს, რომლებიც ქვეყნების შეფასებისას გამოიყენება, ქვეყნის დახასიათებაში ერთ-ერთი მთავარი ინდექსია, ჰუმანური განვიტარების ინდექსი, ამ რეიტინგში ჩილე ლათინური ამერიკსი ქვეყნებს შორის პირველია 0.822 პუნქტით, და ის ლათინური მაერიკის ქვეყნებს ლიდერობს 2008 წლიდან მოყოლებული, მსოფლიო რეიტინგში ის 41-ე ადგილზეა, თუმცა თუკი გავითვალისწინებთ, რომ რეიტინგის პირველ ნომერ ნორვეგიას 0.944 პუნქტი აქვს, 41 - ე ადგილი სულაც არ ნიშნავს ცუდს, და ის ძალიან მაღალი ჰუმანური გავითარების ინდექსის მქონე ქვეყნების რიგშია.
მომდევნო ინდექსი რომლის განხილვაც მნიშვნელოვანია, ეს მშვიდობის ინდექსია, აქ ჩილე 30 - ე ადგილს იკავებს, ყველაზე მშვიდობიან ქვეყანად ისლანდია სახელდება, ჩილესა და ისლანდიას შორის ქვეყნების უმეტესობა ევროკავშირის სახელმწიფოებია, ასეთი ქვეყნების გვერდით ასეთ მნიშვნელოვან რეიტინგში მოხვედრა, ნამდვიალდ ადასტურებს, რომ ქვეყანას საშინაო თუ საგარეო საკითხებში ნაკლებად უხდება მიმართოს ძალადობას.
მომდევნო მნიშვნელოვანი ინდექსია, გლობალური კონკურენტუანრიოანობის ინდექსი, სადაც ჩილე ასევე კარგად გამოიყურება, ის მსოფლიო რეიტინგში 33 - ე, ადგილს იკავებს, 4.6 პუნქტით, პირველ ადგილზე გასულ შვეიცარიას 5.7 პუნქტი აქვს. ეს ინდექსი მნიშვნელოვანი იმიტომ, რომ ის დგება ძირითადი ეკონომიკური მახასიათებლების ანალიზის შედეგად და კარგად ასახავს ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობას და სამომავლო პერპექტივებს. აქედან დასკვნა, ჩილეს ეკონომიკა არ არის საუკეთესო მაგრამ ის განვითარებულია.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რეტინიგი ჯინი ინდექსია, რომელიც ასახავს თუ რამდენად თანაბრად ნაწილდება შემოსავლები ქვეყნის მოსახლეობაში, მოცემულ ინდექსში ჩილე კარგად ნამდვიალდ ვერ გამოიყურება, მისი ინდექსი 50.8 უდრის, ინდექსი მით უფრო კარგია რაც უფრო დაბალია, აქ კი ის შუაში დგას.
როგორც ამ 4 რეიტინგიდან ჩანს, ჩილე საკმაოდ კარგად არის განვითარებული, ახლა კი იმის შესახებ თუ, როგორ მიაღწია ქვეყნამ ამ ყველაფერს და რა ფაქტორები დაეხმარენენ ქვეყანას ამ მიმართულებით განვითარებულიყო, პირველი განსახილველად ქვეყნის გეოგრაფიაა, ქვეყანა მდებრეობას სამხრეთ მაერიკაში, კონტინენტის დასავლეთ კიდეზე და ის კონტინენტის შუიდან უკიდურეს სამხრეთამდეა დაგაჭიმული, ქვეყნის სიგანე საშუალოდ 180 კმ ( ყველაზე ფართე ადგილზე 440 კმ) , მაშინ როდესაც სიგრძე 4275 კმ არის. ქვეყანაჩრდილოეთიდან, პერუ და ბოლივია ესაზღვრება, აღმოსავლეთიდან არგენტინა, სამხრეთიდან დრეიკის სრუტე, ხოლო დასავლეთიდან წყნარი ოკეანე, ქვეყანის საზღვრები, გეოგრაფიული ზღუდეებით ისე არის დაცული, რომ ცენტრალურ ნაწილს ნაკლებად ექმნება საფრთხე, თუმცა კი არც აქვს რაიმე მნიშვნელოვანი კონფლიქტები მეზობლებთან, 2 მხრიდან წყალი, აღმოსავლეთიდან ანდები და ჩრდილოეთიდან კი ატაკამას უდაბნო. ეს გეოგრაფიული დაბრკოლებები, დიდ როლს თამაშობდა ქვეყნის ისტორიაში, ანდების სამხედრო მიზნებით გადალახვა ერთხელ 1817 წელს ხოსე დე სან მარტინიმ მოაწყო, რათა ჩილე ესპანელებისგან გაენთავისუფელბინა და დამოუკიდებლობა გამოეცხადებინა. ( ჰოდა ახლა არგენტინელები, ჩილელებს ამადლებენ ჩვენ მოგაპოვებინეთ დამოუკიდებლობაო, არადა რომ არ დახმარებოდნენ, შეიძლება ესპანელები გაძლიერებულიყვნენ და თვითონაც დაეკარგათ, თან ჩილელებიც არანაკლები რაოდენობით იბრძოდნენ ამ ომში და სანმარტინ კიდეც ეძახიან El liberator) ესპანეთისგან განთავისუფლების შემდეგ, ჩილეს ომი ბოლივიასთან და პერუსთან ჰქონდა და თავის სასარგებლოდ დაასრულო. ბოლივიას ზღვაზე გასასვლელი წაართვა ( და ახლა ბოლივიის მთავრობა სარჩელის მომზადებას აპირებს, და უკან ითხოვს მიწას. კიდე ტიტიკაკას ტბაში მყვინთავებს ავარჯიშებენ და ემზადებიან, რომ ზღავაზე გასასვლელს მართლა დაიბრუნებენ. ) და პერუს ტაპაკას და ტაკნას პრივინციები. ჩილეში სამოქალაქო ომიც ჰქონდათ, 1891 წელს, რის შედეგადაც 6.000 - მდე ადამიანი დაიღუპა და საპრეზიდენტო რესპუბლიკა საპარლამენტოთ გადაკეთდა და საპარლამენტო რესპუბლიკამ, 1916 წლამდე გასტანა. რაც მთავარია დიქტატურა არ გაჩენილა. ჩილე პირველ მსოფლიო ომში ნეიტრალური დარჩა, მეორე მსოფლიო ომში კი მიუხედავად, გერმნული წარმოშობის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი წილისა, ჯერ ნეიტრალური იყო 1944 წელს კი მოკავშირეებს შეუერთდა, თუმცა ეს უფრო სიმბოლური მნიშვნელობის აქტი იყო. ამის შედეგად ჩილე გაეროს დამფუძნებელ სახელმწიფოთა შორის აღმოჩნდა. 1970 წლამდე ჩილეს ისტორიაში რაიმე განსაკუთრებულ ფაქტს ადგილია არ ჰქონია, რომელსაც შეეძლო შეეცვა ქვეყნის განვითარების ვექტორი, 197- წელს კი არჩევნები მოიგო კოალიციამ უნიდად პოპულარ ( სახალხო გაერთიანებამ, ერთობამ) ხოლო მათი საპრეზიდენტო კანდიდატი იყო, სალვადორ ალენდე, კოალიცია შედგებოდა მემარცხენე ძალებისგან, კომუნისტები, სოციალისტები, მარქსისტები და ძმანი მათნი, არჩევნებში მათ ხმების 36.3 % აიღეს, ეს ყველოაზე მეტი ხმა იყო, პრეზიდენტის გასაყვანად მათ ქრისტიან-დემოკრატიული პარტიის დახმარება დასჭირდათ და მიიღეს კიდეც. ალენდემ ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე, პირველი რაც გააკეთა ეს, ეკონომიკის მნიშვნელოვანი დარგების ნაციონალიზაცია იყო,( კიდე საარჩევნო პროგრამაში ეწერათ, რომ ყველა ჩილელი ბავშვი ნახევარ ლიტრ რძეს მიიღებდა, რა გამოუვიდათა ეგ არ ვიცი :) ) შედეგად კი ის მიიღო, რომ საერთაშორისო კომპანიები, რომლებიც ძირითადი ინვესტორები იყვნენე ჩილეს ეკონომიკაში ძალიან განაწყენდნენ და გამოსავლის ძიება დაიწყეს, ამ ფაქტმა კიდე მნიშვლოვნად გააღიზიანა, აშშ მათ აღარ სურდათ ლათინურ ამერიკაში მეორე კომუნისტური ქვეყანა და ცსს და ჰენრი კისინჯერი ამუშავდნენ, გადაწყდა პუტჩი, ჯერ გენერალი რენე შნაიდერი გაისტუმრეს ზეცაში, შემდეგ პუტჩიც მოაწყვეს თუმცა პირველი მცდელობა წარუმატებელი გამოდგა, მეორე მცდელობა 1973 წლის 11 სექტემბერს განხორციელდა და უკვე წარმატებით, პუტჩს ხელმძღვანელობდა აუგოსტო პინოჩეტი, ალენდემ თავი მოიკლა, მისი ასობით მომხრე პუტჩისტებმა მოკლეს, ათასობით დააპატიმრეს, ჯერ ხუნტა დაარსეს, შემდეგ პინოჩოტი გახდა პრეზიდენტი, პინოჩეტის რეფორმებიდან პირვლეი ის იყო, რომ გააუქმა ალენდეს მიერ ჩატარებული ნაციონალიზაცია, მხოლოდ სპილენძის მაღაროები დარჩა სახელმწიფო საკუთრებაში, ამის შემდეგ კი მიიღო დახმარება აშშ-ს და დასავლეთ ევროპისგან მას ნათლავდნენ როგორც ქვეყნის გადამრჩენელს კომუნისტური საფრთხისგან ( რამდენად მართალია ვერ ვიტყვით, ალენდე კი ეფლირტავებდოა საბჭოთა კავშირს, მაგრამ ეს უფრო იმის ბრალი იყო, რომ სხვები არ ეფლირტავებიდნენ, თივთონ კი უარყოფდა, ყოველგვარ კლასობრივ დაყოფას, პროლიტარიატის დიქტატურას და მსგავს იდეებს). ქვეყნის ეს გადარჩენა ძვირი დაუჯდა მოსახლეობას, განსაკუთრებიტ არალოილურებს, გაჩნდა დასჯის ახალი მეთოდი, ჩასვამდნენ არასაიმედოს თვითმფრინავში გაიყვანდნენ ოკინის თავზე და მერე პირდაპირ ოკენეში გზავნიდნენ. ათასობით ადამიანმა კი ქვეყანა დატოვა და თავშესაფარს საზღვარგარეტ ეძებდა. ამ პერიდში კიდე ერთი საყურადრებო ფაქტი იყო ჩილე-არგენტინის სასზღვრო კონფლიქტი, რაც პაპის მედიაციით გადაწყდა, 1978 წელს ბიგლის სრუტის გარშემო, არსებული კუნძულებისთვის დავა გაჩაღდა, არგენტილებმა, ზოგიერთი კუნძულიც კი დაიკავეს და ჩილეში შეჭრას აპირებდნენ, საბოლოოდ კონფლიქტი 1984 წელს სამშვიდობო ხელშეკრულებაზე ხელმოწერით დამთავრდა სადაო კუნძულები ჩილეს დარჩა, კონფლიქტის ასე გადაწყვეტაში, წვლილი მიუძღოდა ასევე არგენტინა - ბრიტნაეთის ომს ფოლკლენდის კუნძულების გამო, არგენტინას არ შეეძლო ორი ომის ერთად წარმოება. როგორც შემდეგ გაირკვა, ჩილე ამ ომში ბრიტანეთს ეხმარებოდა, ძირითადად სადაზვერვო ინფორმაციით.
1988 ჩილეში რედემოკრატიზაცია დაიწყო, მოსახლეობის 55 % პროცენტმა პინოჩეტის მმარტელობის დასრულება მოითხოვა, 1989 პირველი თავისუფალი არჩევნები ჩატარდა, არჩევნები ქრისტიან-დემოკრატმა პარტრისიო აილვინმა მოიგო, მან განაგრძო პინოჩეტის ნეოლიბერალური ეკონომიკური კურსი, დაიწყო პოლიტიკური შემწყნარებლობის ხანა, დაბრუნება დაიწყეს პოლიტიკური მიძეზით დევნილებმა, 1998 წელს პინოჩეტიმ, სამხედრო ძალების მეთაურობაც დატოვა და დარჩა, მხოლოდ სენატორის უფლებებით, რაც მას სიცოცხლის ბოლომდე მიენიჭა და მის ხელშეუხებლობას უზრუნველყოფდა. ამის მიუხედავად ის რამდენჯერმე იქნა ბრალდებული სხვადასხვა დანაშაულებებში, თუმცა ის დადანაშაულებულ ვერ იქნა, ხოლო 2006 წელს კიდეც გარდაიცვალა. პინოჩეტის მმარტველობას თვითონ ჩილელებიც, აფასებენ როგორც ცუდს, მაგრამ ეს იყო პერიოდი, რომელმაც გადამწყვეტი როლი შეასრულა ქვეყნის დღევანდელი სახით ჩამოყალიბებაში, მან გაუხსნა ქვეყნის ეკონომიკას კარი საერთაშორისო ბაზრებისაკენ, მისი მმართველობის პერიოდში მოხდა ეკონომიკის რეფორმირება და ქვეყანამ მიიღო უზარმაზარი დასავლური ინვესტიციები, პინოჩეტიმ დაუშვა ის, რომ ქვეყანაში მოხდა დემოკრატიზაციის პროცესი, ( რაშიც დასავლეთიც დაეხმარა :) ). შედეგად კი გვაქვს ლათინური ამერიკის ყველაზე განვითარებული სახელმწიფო, როგორც ეკონომიკის ისე, პოლიტიკური განვითარების დონის მიხედვით. ჩილეს სახელმწიფოს ვალი მშპ - ს 9 % -ია, რაც ყველაზე დაბალია რეგიონში. ამჟამად ჩილეს სოცილისტური პარტია მართვას და პრეზიდენტად კი მიჩელ ბაჩელეტი ჰყავთ.
ჩილეს მეზობელი სახელმწიფოებიდან, ამჟამად ყველზე დაძაბული ურთიერთობა, ბოლივიასთან აქვს, ბოლივია დღედმე ითხოვს ჩილესგან ზღვაზე გასასვლელს, კიდევ ერთი კონფლიქტი რიო ლაუკას გარშემოა წარმოშობილი, მდინარის წყლის განაწილების საკითხთან დაკავშირებით.
არგენტინასთან სასაზღვრო კონფლიქტები, ფაქტობრივად მოგვარებულია, ( ჯერჯერობით კიდევ დარჩენილია, რამდენიმე სადემარკაციო მონაკვეთი) იგივე შეიძლებოდა თქმულიყო პერუსთან მიმართებითაც, თუმცა 2005 წელს პერუს პარლამენტმა გადაწყვეტილება მიიღო, რომლითაც პრეტენზია საზღვაო აკვატორიის ისეთ ნაწილზე, რომელსაც ჩილე მანამდე თავისად განიხილავდა.
ჩილეს აშშ-სთან მჭიდრო, სამხედრო, პოლიტიკური და ეკონომიკური ურთიერთობები აკავშირებს, ორივე ქვეყანა ამ ურთიერთობებით მოგებული რჩება, აშშ იღებს ჩილეს რესურსებს, ჩილე ინვესტიციებს და იარაღს.
ჩილეს განსაკუთრებული ურთიერთობები აკავშირებს გერმანიასთან, რისი საფუძველიც გახდა ჩილეშ მცხოვრები გერმნული წარმოშობის ნახევარ მილიონზე მეტი ადამიანი, დღევანდელი პრეზიდენტიც, პინოჩეტის მმართველობის პერიოდში ექსილში ცხოვრობა გერმანიაში და იქ მიიღო განათლება, გერმანიაში განათლება მიღებული მინისტები იყვნენ ასევე წინამორბედი მთვარობის რიგებშიც, გერმანელებს დიდი წვლილი მიუძღვით ასევე ჩილეს არმიის მშენებლობაში, პირველი და მეორე მსოფლიო ომებსი შემდეგ მრავალმა გერმნელმა ოფიცერმა განარგრძო სამსახური ჩილეს არმიაში. ამჟამად ამ ორ ქვეყანას შორის უმაღლეს დონეზეა აყვანილი, თანამშრომლობა, პოლიტიკური, ეკონომიკურ, სამხედრო თუ განათლების სფეროებში.
ამჟამად ქვეყნის მთავარი პრობლემა შეიძლება ითქვას, რომ ბუნებრივი კატასტროფებია, მისი სეისმურად აქტიურ რეგიონში მდებარეობის, გამო აქ გამუდმებით არის საფრთხე, მიწისძვრების, ცუნამის და ვულკანური ამოფრქვევების. რაც დიდ ზიანს აყენებს ქვეყნის ეკონომიკას.
წყაროები:
# 5. ჯინი ინდექსი
# 6.
